«فیبرومیالژی» نشانگان درد اسکلتی- عضلانی مزمنی است که با درد در سطح گسترده تمام بدن همراه با خستگی شدید و اختلالات خواب مشخص می‌شود. این ناراحتی نوعی رماتیسم بافت همبند است و وجود مجموعه علائمی غیر از درد باعث شده اصطلاح «نشانگان فیبرومیالژیا» نیز در مورد آن به کار رود. گرچه بیماری عوارض جدی بر سلامت ندارد، اما بسیار استرس‌زا و ناراحت‌کننده است و معمولا فرد را از انجام فعالیت‌های روزمره بازمی‌دارد.
دردها مزمن هستند و معمولا فرد نسبت به درمان‌های مختلف مقاوم است، اما بیماری در طولانی‌مدت شدت ثابتی دارد یا تسکین می‌یابد. گرچه سلامت روانی فرد مبتلا نیز تحت‌تاثیر است، اما جزو بیماری‌های جسمانی محسوب می‌شود.
با اینکه از حدود سال 1992 میلادی اطلاع‌رسانی در مورد فیبرومیالژی از طرف سازمان سلامت جهانی مطرح شد، اما هنوز هم چندان شناخته‌شده نیست و بسیاری از مردم به درستی آن را نمی‌شناسند. حتی بعضی از پزشکان نیز به‌رغم وجود دردهای جدی و آزاردهنده نمی‌توانند ضایعات یا التهابات زمینه‌ساز علائم را به طور دقیق تشخیص دهند و گاهی اختلاف‌نظر در مورد وجود بیماری نیز ممکن است دیده شود.
امروزه به نظر می‌رسد برخی عوامل فیزیولوژیک (ناهنجاری‌های سیستم عصبی، اختلالات هورمونی و…) و ژنتیک عامل این بیماری محسوب شوند. هرچند عوامل بیرونی مانند جراحات، عفونت و… نیز می‌تواند زمینه‌ساز شود، اما هنوز دلایل دقیق بروز فیبرومیالژی شناخته نشده است. به منظور آشنایی بیشتر با این بیماری با دکتر محمدرضا هاتف، فوق‌تخصص روماتولوژی در «درمانگاه» این هفته گفت‌وگو کرده‌ایم.
تشخیص این مشکل چگونه است؟
نشانه‌های ابتلا به فیبرومیالژی متعدد است و به علائم دیگر بیماری‌ها مانند رماتیسم مفصلی، نشانگان خستگی مزمن، نشانگان روده تحریک‌پذیر، میگرن و… شباهت دارد که به این دلیل تشخیص را مشکل خواهد کرد. ابتدا پزشک با انجام آزمایش‌های تکمیلی، به‌خصوص آزمایش خون و رادیوگرافی باید از ابتلا به دیگر بیماری‌ها اطمینان پیدا کند و سپس با توجه به دو معیار تشخیص بیماری انجام می‌گیرد:
وجود درد پراکنده به مدت 3 ماه، احساس درد در طرفین چپ و راست بدن، بالا و پایین کمر و همچنین ستون مهره‌ها
احساس درد در حداقل 11 نقطه از 18 نقطه مختص درد (پشت سر، گردن، سینه، قسمت بالای پشت، پایین کمر، ران‌ها، زانوها و آرنج‌ها در دو طرف بدن)
البته ممکن است بعضی افراد درد را تنها در 8 یا 9 قسمت بدن احساس کنند و شدت درد نیز طی این مدت متغیر باشد. به علاوه، در بعضی شرایط وخیم، درد می‌تواند در سراسر بدن ظاهر شود.
نشانگان خستگی مزمن که با خستگی مفرط و دردهای عضلانی و مفصلی بروز می‌کند، شباهت بسیاری به فیبرومیالژی دارد و تفاوت بین این دو همیشه آسان نیست. باید اشاره کرد تفاوت اصلی در این دو ناراحتی این است که خستگی مهم‌ترین شاخصه در نشانگان خستگی مزمن است، حال آنکه در فیبرومیالژی درد غالب خواهد بود.
مهم‌ترین علل ابتلا به فیبرومیالژی چیست؟
علت ابتلا به فیبرومیالژی هنوز به طور دقیق شناخته نشده است و با اینکه موجب دردهای عضلانی شدید می‌شود، هیچ آسیب قابل‌ملاحظه‌ای در ماهیچه‌ها و مفاصل دیده نمیشود. شرایط مختلفی در بروز این بیماری نقش دارند.
به چند عامل موثر در ایجاد علائم اشاره می‌کنید؟
بله، ضعف در محور هیپوتالاموس- هیپوفیز- آدرنال یا محور استرس که به نظر می‌رسد هیجان یا استرس شدید مانند آزار جنسی در دوران کودکی یا نوجوانی و قرار گرفتن در موقعیت استرس شدید دیگری در فاصله سنی 30 تا 50 سال، احتمال ابتلا به نشانگان فیبرومیالژی را در فرد مستعد تشدید می‌کند. چنین توالی‌هایی اغلب در این بیماران دیده می‌شود.
تضعیف آستانه ادراک درد، مثلا افراد مبتلا به فیبرومیالژی بیشتر از دیگران درد را احساس می‌کنند. به عبارت دیگر، سیستم عصبی به طور غیرعادی به محرک‌های بیرونی پاسخ می‌دهد، چنانکه فشاری خفیف برای فرستادن پیام درد در این افراد کافی خواهد بود. این حساسیت شدید به عدم عملکرد بخشی از قسمت‌های مغز و ناهنجاری در انتقال پیام‌های عصبی مربوط است.
گاهی ناهنجاری‌های فیزیولوژیک سیستم عصبی هم دیده می شود، مطالعات بسیاری نشان می‌دهد کاهش مقدار ناقل‌های عصبی مانند سروتونین در افراد مبتلا به فیبرومیالژی دیده می‌شود. همچنین، ناهنجاری‌های هورمونی مربوط به هیپوفیز یا تالاموس نیز در بعضی بیماران تشخیص داده می‌شود. البته هیچ یک از این موارد به‌تنهایی برای تشخیص دقیق بیماری کافی نیست.
در مورد فیبرومیالژی نیز مانند بسیاری دیگر از بیماری‌ها ژنتیک و وراثت نقش مهمی دارد چنانکه این نشانگان در بعضی اقوام بیشتر گزارش شده است. البته مطالعات تکمیلی در این زمینه همچنان ادامه دارد.
آیا در مورد عوامل دیگر مطالعاتی انجام گرفته است؟
بله، به برخی عوامل بیولوژیک می‌توان اشاره کرد، مثل نوعی اختلال متابولیک در سابستنس پی (Substance P)؛ نوعی انتقال‌دهنده عصبی حساسیت نسبت به درد را افزایش می‌دهد که ارتباط آن با استرس، اضطراب و افسردگی نیز شناخته شده است. کمبود خواب مزمن نیز در بروز فیبرومیالژی نقش دارد که علاوه بر علت هشداردهنده عامل زمینه‌ساز هم محسوب می‌شود.
همچنین در مورد شرایط بیرونی مطالعاتی انجام گرفته است، مثلا بسیاری از عوامل بیماری‌های عفونی مانند ویروس هپاتیت C یا B در ابتلا به این ناراحتی نقش دارد. حدود 10درصد افراد مبتلا پیش از تشخیص فیبرومیالژی، از نوعی از این عفونت‌ها رنج برده‌اند. همچنین جراحات جسمی مانند تصادف نیز عامل دیگری است. آسیب‌های روانی و هیجانی مانند آزار جنسی، خشونت و… نیز در بعضی موارد تاثیرگذار خواهد بود.
با بروز چه نشانه هایی می‌توان نسبت به ابتلا مشکوک شد؟
فیبرومیالژی با دردهای گسترده و پراکنده، به‌خصوص در ماهیچه‌ها ظاهر می‌شود و با خستگی مزمن و اختلالات خواب نیز همراه است. با این حال، علائم در افراد متفاوت خواهد بود.
همچنین آب و هوا، اوقات مختلف روز، سطح استرس و فعالیت‌های جسمانی نیز عواملی هستند که بر شدت علائم تاثیر می‌گذارند، اما برخی از مهم‌ترین علائم عبارتند از:
• دردهای عضلانی پراکنده در قسمت‌های مشخصی از بدن مانند گردن، پشت، سینه، بازوها و پاها که با خشکی و سفتی صبحگاهی همراه است. گردن و شانه‌ها عموما اولین قسمت‌های دردناک هستند و سپس درد به پشت، قفسه سینه، دست‌ها و پاها امتداد می‌یابد. در موارد وخامت بیماری، لمس ساده یا حتی خراشیدگی باعث درد در همه بدن می‌شود. درد ممکن است با احساس تورم در قسمت‌های دردناک نیز همراه باشد.
• درد مداوم که کار و فعالیت، سرما، رطوبت، هیجانات و کم‌خوابی آن را تشدید می‌کند.
• خواب سبک و نامطلوب که خستگی صبحگاهی را در پی خواهد داشت.
• خستگی دائم در تمام طول روز که 9 بیمار از هر 10 نفر مبتلا از آن رنج می‌برند و استراحت تاثیری در کاهش خستگی ندارد.
• سردرد یا میگرن شدید که ممکن است به دلیل کشش عضلات در گردن و شانه‌ها و اختلال در مسیرهای طبیعی کنترل درد باشد.
• نشانگان روده تحریک‌پذیر، اسهال، یبوست و دردهای شکمی
• افسردگی یا اضطراب که تقریبا در یک‌سوم مبتلایان دیده می‌شود.
• اختلالات تمرکز
• افزایش شدت احساسات و حساسیت نسبت به بو، نور، سرو صدا و تغییرات دمایی (علاوه بر افزایش حساسیت نسبت به لمس)
• حالت گزگز و مورمور در دست‌ها و پاها
• عادت ماهانه‌های دردناک و نشانگان پیش از عادت ماهانه
• نشانگان مثانه تحریک‌پذیر
چه افرادی بیشتر در معرض ابتلا هستند؟
خانم‌ها 4 برابر آقایان در معرض ابتلا به فیبرومیالژی هستند که معمولا علائم حدود سنین 30 تا 60 سال ظاهر می‌شود. محققان بر این باورند هورمون‌های جنسی نقش تاثیرگذاری دارند، اما هنوز مکانیسم آن به طور دقیق شناخته شده نیست.
همچنین ابتلای یکی از اعضای خانواده به فیبرومیالژی یا افسردگی، کم‌خوابی ناشی از گرفتگی‌‌های عضلانی شبانه یا نشانگان پاهای بی‌قرار، سابقه جراحت (شوک جسمانی یا هیجانی) مانند تصادف، سقوط، آزار جنسی، عمل جراحی و زایمان سخت نیز جزو شرایط زمینه‌ساز هستند.
افراد مبتلا به عفونت‌های جدی مانند هپاتیت،
HIV، بیماری لایم (Lyme) و بیماری‌های رماتیسمی در معرض ابتلا هستند.
بی‌تحرکی یا افراط در تحرک بدنی و گرایش به تفکرات ناراحت‌کننده و تمرکز روی شرایط منفی نیز عواملی هستند که بیماری را تشدید می‌کنند.
آیا می‌توان از ابتلا به فیبرومیالژی پیشگیری کرد؟
از آنجا که علت دقیق این ناراحتی هنوز شناخته نشده، روش پیشگیرانه دقیقی نیز نمی‌توان ارائه داد. البته کنترل وزن به‌عنوان یک توصیه مهم و همیشگی است زیرا چاقی عامل تشدیدکننده دردهای عضلانی و مفصلی خواهد بود.
در حال حاضر روند درمان بیماری چگونه است؟
در حال حاضر هیچ دارویی نمی‌تواند فیبرومیالژی را به طور کامل درمان کند و نمی‌توان انتظار یک معجزه فوری را از پزشک داشت، اما علم پزشکی تاکنون توانسته به اقدامات موثری در کنترل درد دست یابد. در واقع، درمان‌های دارویی باعث توقف مکانیسم‌های بیماری‌زا، درد و اختلالات خواب می‌شود. البته پزشک باید به بیمار آموزش‌های لازم را برای کنترل درد ارائه دهد و از اینکه بیماری باعث تغییر شکل و تغییر مفاصل نمیشود، اطمینان خاطر دهد.
داروهاى ضدالتهاب غیراستروئیدى و کورتیکواستیروئیدی تاثیر چندانى ندارند. این داروها در مواردی که فرد به بیمارى رماتیسمى التهابى دیگرى مانند آرتریت رماتوئید مبتلا باشد، موثرند و در موارد صرف ابتلا به فیبرومیالژى تجویز نمى‌شوند. البته مصرف طولانی‌مدت داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی عوارض جدی مانند عوارض گوارشی، خونی، کلیوی، کبدی و… دارند.
در صورت تشخیص اختلالات خواب در مراحل اولیه، همچنین بروز علائم اضطراب و افسردگی بعضی از انواع داروهای ضدافسردگی با دوز پایین برای بهبود کیفیت خواب و کسب آرامش تجویز می‌شود. داروهاى ضدافسردگى مانند amitryptiline وDuluxetineوpregabaline ممکن است موثر باشد.
این داروها با چه مکانیسمی موثرند؟
این داروها مقدار سروتونین را در مغز افزایش می‌دهند که کمبود آن نه‌تنها موجب افسردگی می‌شود، بلکه با ابتلا به میگرن، دردهای گوارشی و اضطراب به‌عنوان علائم فیبرومیالژی نیز مرتبط است.
بعضی از داروهای ضدافسردگی نیز به‌عنوان ضددرد و بهبوددهنده مشکلات خواب و خستگی گاهی کاربرد دارد. داروهای ضدتشنج و شل‌کننده عضلات نیز می‌تواند به تسکین دردهای مزمن و بهبود خواب کمک کند.
روش‌های غیردارویی تا چه حد می‌تواند در بهبود علائم موثر باشد؟
مسلما مصرف دارو به تنهایی نمی‌تواند کیفیت زندگی افراد مبتلا به فیبرومیالژی را بهبود بخشد. از همین رو، اقدامات دیگری برای کسب آرامش و کنترل استرس و درد مورد توجه خواهد بود.
در صورت دردهای شدید، شنا در آب گرم همراه یا بدون ورزش‌های عضلانی می‌تواند به تسکین سریع درد کمک کند. تمرینات ورزشی نیز جزو اصول روش‌های درمان است زیرا ورزش به ترشح آندورفین؛ هورمون نشاط و شادی کمک می‌کند و در تسکین درد موثر خواهد بود. بسیاری از تحقیقات نشان می‌دهند ورزش‌های هوازی علائم فیبرومیالژی را کاهش می‌دهد و احساس نشاط را بهبود می‌دهد. البته تمرینات باید متناسب با توانایی‌های فرد باشد و شدت آن به‌تدریج افزایش یابد.
روش‌های مدیریت استرس و درد مانند ریلکسیشن و موسیقی‌درمانی نیز در روند بهبود بیماری موثر هستند. درواقع، این تمرینات به فرد اجازه می‌دهد با درد و خستگی بهتر کنار بیاید.
در بعضی موارد مشاوره‌های روان‌شناسی نیز می‌تواند تاثیر مثبتی داشته باشد.
سلامت
مریم‌سادات کاظمی
