آب سیاه یا گلوکوما (به انگلیسی: glaucoma) اصطلاحی برای توصیف گروهی از اختلالات چشمی با علت‌های متفاوت ولی اثری بالینی و مشترک بر روی چشم و بینایی٬ وابسته به فشار نوروپاتی‌است.
این مشکل می‌تواند به بینایی چشم مبتلا بصورت ماندگار آسیب برساند و درصورت عدم درمان حتی منجر به کوری شود. بزبانی ساده علت آن افزایش شدید فشار زلالیه یا همان مایع درون چشم است. به‌طور کلی اشکال در خروج این مایع از منافذ بسیار کوچکی در پیرامون عنبیه (دایره رنگی چشم) است. در برخی موارد بطور مادرزادی منافذ تنگ هستند. در موارد دیگر جلو آمدن عنبیه یا مسدود شدن این منافذ با رنگدانه‌های عنبیه یا یاخته‌های خون پس از خونریزی داخل چشم مسیر تخلیه مایع داخل چشم تقریباً مسدود می‌شود.
گلوکوم را دزد بینایی نیز نامیده‌اند و دلیلش اینست که تمامی اثرات و سمپتوم‌های آن بسیار آرام و در طول سالیان بروز کرده بطوریکه درک و تشخیص آن توسط فرد مشکل است و گلوکوم جنرال پس از آب‌مروارید دومین دلیل کاهش بینایی در جهان است.
انواع آب سیاه
این بیماری دارای انواع زیر است:
- گلوکوما زاویه باز: حدود ۹۰درصد موارد گلوکوم در ایالات متحده است. نشانه و علائم ناگهانی و حاد ندارد و بدون درد است. تنها علائم به تدریج پیشرونده در آن٬ کاهش میدان بینایی و تغییرات عصب بینایی است.
- گلوکوما زاویه بسته: کمتر از ۱۰درصد موارد گلوکوم در ایالات متحده، اما بیش از نیمی از موارد گلوکوم در کشورهای دیگر به ویژه کشورهای آسیایی است. حدود ده درصد از بیماران زاویه بسته با حملات و بحران حاد ازجمله درد ناگهانی چشم، دیدن هاله در اطراف چراغ‌ها، قرمزی چشم، فشار داخل چشم بسیار بالا (بیش‌از ۳۰ میلیمتر جیوه)، تهوع و استفراغ، کاهش ناگهانی دید و مردمک گشاد شده همراه است. همچنین در برخی موارد مردمک بیضی شکل دیده می‌شود. گلوکوما زاویه بسته٬ یک موقعیت اورژانس است.
علایم شایع آب سیاه
وقتی علایم زیر در فردی وجود داشته باشند احتمال وجود بیماری آب سیاه مزمن چشم وجود خواهد داشت. علائمی چون تغییر مداوم نمره عدسی عینک، سردرد خفیف یا اختلالات مبهم بینایی یا عدم توانایی در تطبیق بینایی از روشنایی به تاریکی.
مراحل اولیه:
- از دست رفتن دید محیطی در نواحی کوچک از میدان دید
- تاری دیدی در یک طرف در سمت بینی میدان دید
مراحل پیشرفته:
- بزرگ‌تر شدن نواحی از دست رفتن دید، معمولاً در هر دو چشم
- سفت شدن کره چشم
- وجود نقاط کور در میدان دید
- نامناسب بودن دید در شب
علل آب سیاه
علایم در اثر تجمع مایع و افزایش فشار درون چشم و در نتیجه آسیب رسیدن به رشته‌های عصب چشمی به وجود می‌آیند اما در برخی از گروه‌های جمعیتی، تنها ۵۰ درصد از افراد مبتلا به گلوکوم زاویه باز اولیه دارای فشار چشم بالا هستند.[۵]
- تغذیه و رژیم‌های غذایی
- نژاد و جنس
- عوامل ژنتیک و سابقه خانوادگی آب سیاه حاد یا مزمن چشم
- سن بالای ۶۰ سال
- دیابت
- بسیاری از داروها نیز فشار داخل چشم را بالا می‌برند و موجب بدتر شدن بیماری می‌شوند مانند قرص‌های سرماخوردگی و آلرژی، آنتی هیستامینها، آرام‌بخشها، داروهای کورتیکواستروئیدی و برخی داروهای معده و روده.
پیشگیری از آب سیاه
تمامی افراد باید از چشم پزشک خود بخواهند تا در هر بار معاینه چشم، فشار چشم را نیز اندازه بگیرد و پس از ۴۰ سالگی باید حداقل سالی یک بار معاینه چشم انجام شود. در صورت بروز هرگونه تغییر در بینایی باید به چشم‌پزشک مراجعه شود.
معاینات چشم از جمله آزمون میدان دید٬ تونومتری یا فشارسنجی (اندازه‌گیری فشار درون کره چشم) و افتالموسکوپی (مشاهدهٔ پشت چشم).
عواقب مورد انتظار
درمان آب سیاه چشم تا آخر عمر باید ادامه یابد. اگر آب سیاه به موقع تحت درمان قرار گیرد، اشکال دایمی در بینایی به وجود نمی‌آید. توجه داشته باشید که در این بیماری دید مرکزی تا مرحله آخر بیماری وجود خواهد داشت و هیچگونه اختلالی در دید مرکزی ایجاد نخواهد شد.
مبتلایان به آب مروارید در خطر نیستند
بیماری آب مروارید که با تارشدن عدسی چشم آغاز می شود و با افزایش تیرگی و کدر شدن عدسی، بینایی را دچار اختلال می کند و برخلاف آب سیاه براحتی و قبل از آن که آب مروارید کاملا درشت بشود، قابل درمان است. از آنجا که بیماران مبتلا به آب مروارید پیشرفته نیز دچار بسته شدن زاویه چشم می شوند و در خطر افزایش فشار داخلی چشم قرار می گیرند، این واهمه برایشان وجود دارد که درمعرض خطر ابتلا به آب سیاه نیز قرار بگیرند، اما دکتر فخرایی چنین احتمالی را بر اساس بررسی های صورت گرفته برای مبتلایان به آب مروارید بسیار بعید می داند.
این جراح چشم با تاکید بر این که درمان های آب سیاه اعم از لیزر، جراحی و دارو درمانی با هدف به تعویق انداختن سیر پیشرفت بیماری و جلوگیری از ورود آب سیاه به مراحل حاد خود صورت می گیرد، می گوید: خوشبختانه با امکانات درمانی و داروهای موثر فعلی در اغلب موارد اگر بموقع اقدام به درمان بشود، امکان توقف بیماری وجود دارد.
در آن دسته از بیمارانی که بیماری آب سیاه به شکل حاد و به طور ناگهانی بروز می کند به علت بروز علائم ظاهری چون قرمزی چشم، افت بینایی، دیدن هاله نور اطراف اجسام، سردرد و تهوع امکان کنترل بیماری با اقدامات اورژانسی وجود دارد، اما در موارد دیگر، تشخیص زودهنگام بیماری تنها از طریق چکاپ های سالانه بخصوص پس از چهل سالگی بویژه در شرایطی که زمینه ارثی نیز محتمل باشد، فراهم است.
درمان
این بیماری را نمی‌توان درمان قطعی کرد، اما علایم آن را می‌توان کنترل نمود. در اکثر اوقات می‌توان فشار چشم را با دارو تا حدی پایین آورد که از آسیب به عصب چشمی و از دست دادن احتمالی بینایی در آینده جلوگیری شود. مهارکننده‌های آنزیم کربنیک آنهیدراز مانند دورزولامید به تنهایی یا به‌همراه داروهای مسدد گیرنده بتاآدرنرژیک برای کاهش فشار داخل چشم به کار می‌روند.
داروهای ادرارآور (دیورتیک) برای کاهش تولید و در نتیجه کاهش تجمع مایع در چشم استفاده می‌شوند. در صورتی که با قطره‌های چشمی نتوان بیماری را کنترل نمود، می‌تواند از جراحی با لیزر کمک گرفت.