سکنجبین فراورده طبی پرکاربردی در طب ایرانی است که بنا به قول ابوعلی سینا، اولین بار توسط حکیمان فارس ساخته شده و بعدها به یونانیان رسیده است.
این فراورده از ترکیب سرکه و عسل تشکیل شده که مواد اصلی هستند اما با افزودن گیاهان مختلف میشود فواید درمانی متفاوتی برای بیماران مختلف ایجاد کرد.
خواص کلی سکنجبین‌ها
انواع سکنجبین به طور کلی دارای اثر ضدتشنگی است و هر نوع تشنگی اعم از تشنگی حقیقی و کاذب با نوشیدن سکنجبین تسکین می‌یابد.
سکنجبین علاوه بر تامین رطوبت‌های بدن، میتواند باعث پاک‌سازی و دفع رطوبت از دستگاه گوارش شود؛ به این معنا که باعث پاک‌سازی رطوبت‌های بلغمی لزج از معده میشود و به افرادی که به دلیل وجود رطوبت‌های بلغمی دچار تشنگی کاذب هستند، کمک میکند.
انواع مختلف تشنگی در طب سنتی ایرانی
1. تشنگی صادق یا حقیقی که در اثر از بین رفتن یا تحلیل رطوبت‌های بدن به عنوان مثال پس از فعالیتهای جسمانی ایجاد میشود.
2. تشنگی که در اثر غلبه حرارت در معده مثلا در فردی که تب‌دار است، بروز می‌یابد.
3. تشنگی کاذب که در اثر ماده غلیظ یا بلغم غلیظ در معده ایجاد میشود
سکنجبین دارای خاصیتی است که میتواند هر 3 نوع تشنگی را تسکین دهد.
طرز تهیه سکنجبین
سکنجبین دارای ماده شیرین و ماده ترش است که برای شیرینی می‌توان از عسل یا شکر و برای ترشی از سرکه طبیعی انگور یا سیب استفاده کرد.
برای تهیه سکنجبین دستورهای مختلفی ذکر شده اما یکی از معمول‌ترین روش‌ها این است که یک واحد سرکه، 2واحد عسل و 4واحد آب را با هم مخلوط کنید و روی حرارت ملایم بگذارید تا بجوشد و کف آن را بگیرید.
زمانی که یک‌چهارم تا یک‌پنجم حجم اولیه تبخیر شد و قوام پیدا کرد، آن را از روی حرارت بردارید.
سکنجبین برای مصرف در زمستان با آب نیم گرم و در تابستان با آب سرد مصرف میشود. البته نباید از یخ برای سرد کردن سکنجبین استفاده کرد.
برای دفع ضرر سرکه می‌توان در ترکیب سکنجبین از عصاره نعناع یا برگ‌های تازه نعناع استفاده کرد بنابراین یکی از شربت‌های مناسب برای حفظ سلامت و درمان در منابع طب سنتی ذکر شده است.
انواع سکنجبین
علاوه بر سکنجبین ساده، انواع دیگر سکنجبین که می‌توان به آنها اشاره کرد عبارتند از: سکنجبین بُزوری، عُنصلی، سَفرجلی و رمانی که هر یک برای بیماری خاصی کاربرد دارد.
سکنجبین بزوری حاوی بذرهایی مانند رازیانه، کاسنی، انیسون، خربزه و کرفس است که به ترکیب سکنجبین اصلی افزوده میشود.
این سکنجبین در بسیاری از بیماری‌ها خصوصا در رفع انسدادهای کبد و طحال، ضعف معده، تب‌های گرم و تسکین تشنگی موثر شناخته شده است.
در ترکیب سکنجبین رمانی از آب انار ترش و شیرین و تمرهندی استفاده میشود. این سکنجبین برای انواع مختلف تب‌ها و بیماری‌های کبد و معده مفید است.
سکنجبین سفرجلی نیز نوعی است که در تهیه آن از آب «به» استفاده میشود و برای تحریک اشتها، تقویت معده و رفع انسدادهای کبدی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
سکنجبین عنصلی نیز حاوی سرکه عنصل است که در بیماری‌های ریوی مانند آسم و تنگی نفس و همچنین بیماری‌های دیگر توصیه میشود.
با توجه به اینکه هر فراورده طبی دارای فواید و مضراتی است، توصیه میشود سنکجبین خصوصا انواع سکنجبین‌های با جنبه درمانی حتما تحت نظر متخصص طب سنتی مصرف شود.
مضرات سکنجبین
مصرف سکنجبین برای افراد با درد، سوزش معده، زخم‌های گوارشی و همچنین بیماران مبتلا به سرفه، مضر است.
سود و زیان میوه‌های تابستانی
برخی میوه‌های تابستانی مانند زردآلو، هلو، آلو و شلیل از خانواده گل‌سرخیان هستند. این میوهها در حالت رسیده آبدار شیرین، هم غذای لطیف محسوب میشوند و هم به تامین رطوبت بدن کمک می‌کنند. در ضمن مواد قندی موسیلاژی آنها این آبرسانی را پایدارتر میکند.
میوه‌های یادشده برای کسانی که لاغر، خشکیده و نحیف هستند سودمند است اما حتی در همین افراد اگر معده رطوبت غیرطبیعی داشته باشد مصرف آنها بی‌‌زیان نیست و میتواند ریفلاکس و نفخ و آبریزش دهان را افزایش دهد.
در چنین مواردی پیشنهاد میشود 2 ساعت پیش و پس از این میوهها، نوشیدنی یا غذای آبکی مصرف نشود و تا جایی که ممکن است جایگزین یک وعده غذا شوند یا به عنوان میان‌وعده غذایی مصرف شوند. کسانی که نفخ و ریفلاکس شدید دارند، بهتر است به جای زردآلوی تازه و هلوی تازه از برگه خشک آنها استفاده کنند.
گرم مزاجان در تابستان فلفل نخورند
افرادی که مزاجشان با تابستان همراهی میکند مانند افراد «گرم و تر» و «گرم و خشک» بیش از سایر افراد در روزهای گرم متضرر میشوند، خوردنی و نوشیدنی در این افراد باید متناسب با مزاج و مخالف با فصل باشد، مخصوصا از ادویه‌هایی مثل فلفل و زنجبیل استفاده نکنند.
حجم و تعداد دفعات خوردن غذا در این افراد و همچنین میزان فعالیت باید کاهش یابد چون حرکات اضافه باعث افزایش تولید گرما میشود. خواب رطوبت بدن را افزایش می‌دهد و کم‌خوابی خشکی بدن را تشدید میکند. از این رو، افرادی با مزاج گرم باید در فصل گرم سال خواب کافی داشته باشند و میزان فعالیت خود را کاهش دهند.
پیشگیری از عطش در فصل تابستان
نوشیدن شربت خاکشیر باعث کاهش حرارت بدن و کارکرد بهتر کبد میشود. خاکشیر دارای طبیعت گرم و تر است ولی با سازوکار خاصی باعث کاهش حرارت بدن و کارکرد بهتر کبد میشود. بارهنگ طبیعت سرد و خشک دارد و خرفه دارای طبیعت سرد و تر است که همراه با خاکشیر برای رفع عطش بسیار کارساز خواهد بود.
در بسیاری از افراد، گرمای هوا و مصرف موادغذایی گرم موجب بروز جوش پوستی میشود که مصرف این بذرها همراه آب گرم و کمی شکر یا نبات میتواند به رفع جوش‌‌های صورت نیز کمک کند. می‌توان از تخم ریحان، آبلیمو و عسل نوشیدنی‌ای تهیه کرد که به قوت بدن کمک میکند؛ یعنی شربت عسل و آبلیمو که در آن یک قاشق مرباخوری تخم ریحان ریخته شده باشد.
تابستان داغ و کودکان
مزاج فصل تابستان گرم و خشک است بنابراین تدابیر این ماه باید به سمت سردی و تری باشد. البته میزان استفاده از مواد غذایی با طبع سرد و تر به مزاج کودک بستگی دارد بنابراین کودکی که مزاج گرم و خشک دارد باید سردی و تری بیشتری دریافت کند و کودکی که مزاج سرد و تر دارد به میزان کمتری از این مواد غذایی نیاز دارد.
در فصل تابستان استفاده از مواد گرم و خشک مانند فلفل، دارچین و زنجبیل، سیر و پیاز، دمنوش‌های گرم، کاکائو، شکلات‌های کاکائویی، غذاهای چرب، شیرینی‌جات حتی انواع طبیعی مثل عسل و خرما، ارده، مواد غذایی شور، چیپس، پفک، آجیل‌های شور و غذاهای سرخ‌کرده را تا حد امکان محدود کنید. غذاهای پخته و بدون ادویه مثل انواع آش، سوپ و خورش‌های با چاشنی خنک بهترین گزینه‌ها هستند.
خوراکی‌هایی با طبع سرد و به‌ویژه سرد و تر به شرط رعایت اعتدال و زیاده‌روی نکردن توصیه میشود:
آش جو و سوپ جو، آش انار، آش آبغوره، آش گشنیز و آش دوغ
خورش آلو بخارا، خورش آلو اسفناج و خورش کدو
آلبالوپلو، عدس‌پلو و زرشک پلو
چاشنی‌های مناسب مثل آبغوره، آبلیمو، رب انار، سماق، آب و رب نارنج
نوشیدنی‌هایی با طبع خنک مانند شربت‌های سکنجبین، خیار سکنجبین، آبلیمو، آلبالو، خاکشیر و دوغ کم‌نمک.
10 فرمان برای تندرستی در تابستان
مزاج فصل تابستان، گرم و خشک است. از همین رو، توجه به برخی اصول به حفظ سلامت در این فصل کمک میکند:
خودداری از پرخوری، پرهیز از خوردنی‌های گرم و خشک مانند غذاهای خیلی تند، شور یا شیرین و همچنین غذاهای سنگین و غلیظ مانند آش‌ها، آبگوشت، کله‌پاچه، حلیم و… به دلیل ضعف دستگاه گوارش در تابستان و در عوض مصرف آش‌های ساده و رقیق و کم‌گوشت و کم حبوبات با چاشنی‌های کمی ترش مانند آلوبخارا، دانه انار و غوره
مصرف شربت‌های سکنجبین، لیمو، ریواس، انار، نارنج، تمرهندی، آب یا فالوده سکنجبینی هندوانه و فالوده سکنجبین خیار
مصرف گوشت‌های زودگوار مانند ماهی قزل‌آلای تازه و کولی که با روغن کنجد، پخته شده باشند یا جوجه‌‌مرغ، جوجه‌خروس و گوشت بزغاله با
چاشنی های ترش
خوردن میوه‌های تر و ترش و شیرین تابستانی و سبزی‌هایی مانند کاهو، کدو و خیار
جلوگیری از یبوست و در صورت لزوم، استفاده از ملین‌های ملایم مانند انجیر و آب کامل میوهها، شیرخشت، شربت گل‌سرخ، مغز فلوس خیارچنبر و
روغن بادام شیرین
ورزش و فعالیتهای بدنی خفیف در آغاز صبح
استراحت در ساعات گرم روز و پرهیز از گرمای شدید
کاهش فعالیت جنسی
پرهیز از هرگونه خونگیری از جمله حجامت و فصدکردن، بدون تجویز پزشک متخصص
پوشیدن لباس‌های خنک کتانی، پنبه‌‌ای و نخی و پرهیز از لباس‌های نایلونی.
ممنوعیت خوردن خربزه و هندوانه با غذا
بهتر است صیفی‌ها، بین دو وعده غذایی خورده شوند زیرا مصرف آنها همزمان با غذای اصلی باعث فساد غذا در معده میشود. خوردن خربزه به‌صورت ناشتا نیز توصیه نمیشود چون به سرعت به خلطی که در معده وجود دارد، تبدیل خواهد شد.
هندوانه را هم نباید همزمان با غذای اصلی مصرف کرد و باید خوردن آن را به یکی- دو ساعت بعد از صرف غذا یا زمان خوردن میان‌وعده، موکول کرد.
خوردن هندوانه بلافاصله پس از صرف غذا یا به صورت ناشتا برای بدن مضر است، مخصوصا اگر هوا گرم و فرد هم بسیار تشنه باشد. هندوانه به دلیل لطافتی که دارد، به سرعت تبدیل به صفرا میشود و به همین دلیل، زیاده‌روی در مصرف آن به افرادی که علائم غلبه صفرا دارند، توصیه نمیشود.